OVN-cursus: Vrijmetselaarsarchieven als onderzoeksbron

In samenwerking met het Haags Gemeentearchief organiseert de OVN op 13 februari 2009 een cursus ‘Vrijmetselaarsarchieven als bron voor historisch en genealogisch onderzoek’. Deze is toegankelijk voor alle belangstellenden, waaronder genealogen, historici, studenten uit diverse academische vakgebieden en professionals uit de archiefsector.

Waarom deze cursus?
Logearchieven geven informatie over een belangrijke en omvangrijke bevolkingsgroep. Ze bevatten onder meer ledenlijsten, notulen van vergaderingen en rituele bijeenkomsten, inko-mende en uitgaande correspondentie, financiële administratie en boedelinventarissen. Hieraan zijn allerlei genealogische en statistische gegevens te ontlenen, variërend van de sociale status en beroepen van de leden tot het consumptiepatroon van de vereniging. Ook geven ze inzicht in de in-teractie van de loge met de lokale bevolking en de invloed van de vrijmetselarij op tal van sociale, religieuze, politieke en culturele ontwikkelingen. Ze bevatten correspondentie van vooraanstaande historische figuren, die laat zien hoe onder meer politici, schrijvers en architecten zich door het broederschapsideaal lieten inspireren.
De meeste onderzoekers zijn echter nog volstrekt onbekend met deze rijke bronnen. De cursus biedt hiermee een eerste kennismaking.

Doel van de cursus
Doel van de cursus is deelnemers basiskennis aan te reiken, waarmee zij vervolgens zelf hun weg kunnen vinden in vrijmetselaarsarchieven en deze als bron bij hun historisch of genealogisch onderzoek kunnen gebruiken. Aandachtspunten zijn onder meer:

- Geschiedenis van de Nederlandse vrijmetselarij in vogelvlucht;
- Organisatiestructuur, landelijk en plaatselijk bestuur;
- Rituelen, symboliek, geheimschrift en terminologie;
- Opbouw en inhoud van logearchieven;
- Welke informatie bevatten vrijmetselaarsarchieven?
- Hoe verricht je historisch/genealogisch onderzoek naar personen, die vrijmetselaar waren?
- Welke informatie geven persoonlijke documenten en voorwerpen van leden?
- Hoe identificeer je archiefstukken van een bepaalde Orde, loge of inwijdingsgraad?
- Hoe doe je onderzoek naar de geschiedenis van een locale loge?
- Hoe doe je onderzoek naar de geschiedenis van een logegebouw?
- Vindplaatsen en toegankelijkheid van maçonnieke archieven in Nederland;
- Gespecialiseerde bibliotheken, universitaire centra en databases.

Natuurlijk is er ruimte voor discussie en vragen van deelnemers.

Praktische gegevens
De cursus vindt plaats op vrijdagmiddag 13 februari 2009 van 14.00 tot 17.00 uur in het Stadhuis te Den Haag. Deelnamekosten bedragen € 55,- (donateurs OVN) of € 65,- (overige deelnemers). Deelnamekosten zijn incl. koffie/thee en een gratis exemplaar van de Archiefwijzer maçonnieke archieven, een handige studiegids voor verder onderzoek. Vanwege het beperkte aantal plaatsen is registratie voor 6 februari 2009 vereist. Een aanmeldingsformulier is op te vragen via email: info@stichtingovn.nl.

Vrijmetselarij in oorlogstijd

In 2008 besloten het Nationaal Archief en Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) in Nederland het project Wegwijzer Archieven van de Tweede Wereldoorlog te starten. Het doel is een digitale wegwijzer van deze collecties bij Nederlandse archiefinstellingen te maken. Het Haags Gemeentearchief heeft nu als een van de eerste instellingen een dergelijke Wegwijzer in digitale vorm (een downloadbaar pdf-document) beschikbaar gesteld.
Onze redactie vroeg zich natuurlijk meteen af, welke informatie over de vrijmetselarij in oorlogstijd in deze Wegwijzer te vinden zou zijn. Diverse dossiers bevatten informatie over de inbeslagname van het hoofdgebouw van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden aan de Fluwelen Burgwal 22 te Den Haag, en de lotgevallen van Orde-archief, -bibliotheek en museale collectie die daar sinds de 19de eeuw waren ondergebracht. Enige voorbeelden van mogelijke relevante inventarisnummers:

- 0610-01, archief Gemeentebestuur 1937-1952, waarin nr. 1559: Stukken betreffende schadeloosstelling i.v.m. inkwartiering en vordering van goederen voor de Duitse bezetter, 1941-1950.

- 0398-01, Deutsches Theater in den Niederlanden (gedeponeerd in het archief van de Koninklijke Schouwburg). In juni 1942 ging de Koninklijke schouwburg over naar het uit Freiburg afkomstige Duitse gezelschap dat de naam kreeg van ‘Deutsches Theater in den Niederlanden’. Het bureau en de repetitielokalen van het gezelschap waren ondergebracht in het pand Fluwelen Burgwal 22.

- 0497-01, Gemeentearchief van Den Haag. Reeds in 1938 zijn er maatregelen genomen om de archieven van het Haags Gemeentearchief veilig onder te brengen in de Dalton-HBS, het Haags Gemeentemuseum en later het Algemeen Rijksarchief.
Nadat de bezetter op het Koninklijk Huisarchief een onderzoek had ingesteld naar documenten en boeken over Joden, vrijmetselaars en andere organisaties, is uit voorzorg direct in de collecties van het Haags Gemeentearchief een onderzoek ingesteld. Alle Joodse werken, boeken over vrijmetselarij, theosofie, pacifisme e.d. zijn uit de bibliotheek gehaald, en alle beschrijvingen uit de kaartenbakken. Alles werd verborgen bij het Gemeentemuseum en nadien bij het Algemeen Rijksarchief. De bezetter is echter de collecties van het Haags Gemeentearchief niet komen doorzoeken.

- 1217-01, archief Deutsche Evangelische Gemeinde in Den Haag. Op 6 december 1857 werd Pfarrer dr. R. Kögel in de grote (tempel)zaal aan de Fluwelen Burgwal als eerste predikant van de Deutsche Evangelische Gemeinde bevestigd. Dit leidde tenslotte tot de oprichting van de Deutsche Evangelische Gemeinde in Den Haag (officieel ‘im Haag’), die op 12 februari 1859 bij Koninklijk Besluit werd erkend.

- Affichenummer 200852, titel: Onthulling! Tentoonstelling over de Vrijmetselarij in Nederland. Plaats van de tentoonstelling: voormalig logegebouw aan de Fluwelen Burgwal 22 te Den Haag, 1940. Vervaardiger: Brinio. [Hierboven afgebeeld, foto Haags Gemeentearchief.]

Wie meer wil weten, vindt een overvloed aan informatie in de Wegwijzer zelf. Wellicht zal deze nieuwe gids bijdragen aan nader onderzoek van de lotgevallen van de vrijmetselarij in de oorlogsperiode. De OVN is voornemens een congres aan het onderwerp te wijden en zou graag horen van studenten, promovendi en senior onderzoekers, die zich met dit onderwerp bezighouden. Zij kunnen contact opnemen het het secretariaat: info@stichtingovn.nl.

Publicatiegegevens: Corien Glaudemans, Wegwijzer archieven en collecties van de Tweede Wereldoorlog bij het Haags Gemeentearchief, Haags Gemeentearchief, Den Haag 2008. Download de pdf hier.

Reviewers gezocht voor JRFF

Het nieuwe Journal for Research into Freemasonry and Fraternalism (aangekondigd in een eerdere bericht op deze blog) zoekt 'reviewers' voor het schrijven van recensies van nieuwe (academische) publicaties over de studie van de vrijmetselarij.
Recensies van het Engels of Frans van ca 500-750 woorden zijn welkom, evenals langere bijdragen waarin diverse publicaties over verwante onderwerpen worden besproken. Kandidaten kunnen zich melden bij de nieuwe redacteur voor boekbesprekingen: Robert Peter, rpeter@lit.u-szeged.hu. Deadline voor het eerste nummer van het tijdschrift is 25 januari 2009.

Website: Pietre Stones

Steeds meer bronnen voor onderzoek naar de geschiedenis van de vrijmetselarij zijn te vinden op de Italiaanse website Pietre Stones, Review of Freemasonry. De website geeft onder meer reprints van artikelen van vooraanstaande onderzoekers op het vakgebied in diverse talen, maar ook diverse online of pdf-versies van invloedrijke 18de-eeuwse 'exposures. Daarnaast maakt ze enkele bekende 19de en 20ste eeuwse uitgeven over vrijmetselarij, zoals de werken van Gould en Mackey, toegankelijk voor een breed publiek.
Er zijn wat puntjes van kritiek: het is wat lastig navigeren op de website, en het onderscheid tussen het aanbod aan wetenschappelijke artikelen en meer persoonlijke visies van vrijmetselaren moet de lezer zelf maken. Maar door de uitbreiding van het aantal beschikbare bronnen begint de site voor studenten en onderzoekers aan belang te winnen.